Παρασκευή 27 Ιανουαρίου 2017

Η πολιτικοποίηση του πολιτισμού

Αποτέλεσμα εικόνας για Η πολιτικοποίηση του πολιτισμούΑπό τον Δημήτρη Φασόλη
Οι πολιτισμοί, όπως το αναλύει πολύ παραστατικά και εμπεριστατωμένα ο Κλοντ Λέβι-Στρως, ανέκαθεν αλληλοεπηρέζονταν.
Κανένας πολιτισμός δεν προκύπτει από παρθενογέννηση. Αντίθετα, ενσωματώνει στοιχεία από άλλους πολιτισμούς, τα επεξεργάζεται μέσα στον χρόνο και τα μετουσιώνει ή τα εντάσσει στην παράδοσή του με δημιουργικό-λειτουργικό τρόπο. Αυτές όμως οι ιστορικές πολιτισμικές διεργασίες-διαδικασίες γίνονταν σταδιακά και αργά, με έναν φυσικό και μη βίαιο τρόπο. Στην εποχή της αποικιοκρατίας ωστόσο, αλλά και σήμερα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, αυτή η επαφή των πολιτισμών γίνεται συχνά και κατά κανόνα με βίαιο τρόπο. Και μάλιστα με όρους επιβολής, καταπίεσης, εξάρτησης και ιεραρχικής υπαγωγής του «κατώτερου» ή «υπανάπτυκτου» στον «ανώτερο» ή «αναπτυγμένο» και «εξελιγμένο» πολιτισμό.
Για τον λόγο αυτό προκαλούνται αντιδράσεις και αντιστάσεις, όπου το διακύβευμα είναι το πολιτισμικό περιεχόμενο και ταυτότητα (στην καθαρά πολιτική εκδοχή του, η εθνική ταυτότητα) μιας κοινωνίας, χώρας, λαού. Έτσι δημιουργείται ιστορικά το φαινόμενο της «πολιτικοποίησης του πολιτισμού» που συχνά παίρνει τη μορφή του εθνικισμού, του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος ή του θρησκευτικού ανταγωνισμού. Ενίοτε δε, εκφράζεται με συγκρούσεις και πολεμικές διαμάχες ή αποκτά και ριζοσπαστικές διαστάσεις, με την  έννοια ότι μπορεί να προκαλέσει ριζικές κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές στο εσωτερικό κοινωνικών και εθνοτικών ομάδων ή μιας ολόκληρης κοινωνίας-χώρας.
H πολιτισμική επέκταση συνοδεύεται συχνά από οικονομική επέκταση και επιβολή οικονομικών εξαρτήσεων και ιεραρχικών σχέσεων, δηλαδή έχουμε αναγκαστική και βίαιη (άμεσα ή έμμεσα- διαμεσολαβημένα) εισαγωγή και εγκαθίδρυση οικονομικών και παραγωγικών συστημάτων και νοοτροπιών. Μάλιστα κατά κανόνα η οικονομική επέκταση προηγείται της πολιτισμικής. Τότε μιλάμε για πολιτική ισχύος, κυριαρχίας και ταξικής επιβολής (εκμετάλλευσης), δηλαδή για την ιστορική αποικιοκρατία ή/και ιμπεριαλισμό. ωστόσο, στη σημερινή εποχή οι όροι αυτοί είναι αδόκιμοι, καθώς δεν εκφράζουν τις πολύ πιο σύνθετες σχέσεις εξουσίας στη νέα παγκοσμιοποίηση, σε έναν πολυπολικό κόσμο. Στο βαθμό που αυτές οι διαδικασίες συνοδεύονται από καλλιέργεια νεότευκτων πολιτισμικών προτύπων, τρόπου ζωής, καταναλωτικών μοντέλων, δημιουργούνται άνισες, ιεραρχικές και εξουσιαστικές διεθνείς σχέσεις ανάμεσα, από τη μια, σε αδύναμους και αδικημένους λαούς και έθνη ή πολιτισμούς και, από την άλλη, σε πανίσχυρα κράτη και προνομιούχους λαούς. Οι χώρες που έχουν υποστεί την κυριαρχία και εξάρτηση βιώνουν μια κατώτερη, υποδεέστερη από άποψη ισχύος και κύρους θέση, μια πίεση από έναν πιο ισχυρό-προνομιούχο λαό και την κυβέρνησή του. Κατά συνέπεια, εγείρονται ποικίλες αντιδράσεις, αρνήσεις και μορφές πάλης-αντίστασης στην «εξωτερική επιβολή».
Οι εν λόγω όμως αντιστάσεις, συχνά μετατρέπονται σε στείρο αρνητισμό κάθε τι προοδευτικού και καινούριου, παρά το θετικό χαρακτήρα του για την κοινωνία, την προσωπικότητα, την ποιότητα ζωής, την ελευθερία, τη σκέψη και την αντίληψη-νοοτροπία των ανθρώπων. Γι’ αυτό εξάλλου γίνονται συχνά αντικείμενο πολιτικής εκμετάλλευσης και εργαλείο χειραγώγησης από τμήματα της ντόπιας ελίτ, αλλά και από διεθνείς δυνάμεις και κέντρα συμφερόντων ή γεωπολιτικών στρατηγικών-σχεδιασμών. Έτσι οι αντιστάσεις των ανθρώπων στις συνθήκες καταπίεσής τους, γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης και εργαλείο προώθησης οικονομικών και γεωστρατηγικών συμφερόντων και στόχων, στο πεδίο των γεωπολιτικών συγκρούσεων μεταξύ των μεγάλων (αλλά και μικρότερων) ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Οδηγούν δε συνήθως σε ολοκληρωτικές εκτροπές και αντεπαναστατικά-συντηρητικά καθεστώτα. Επομένως, ό,τι επιβάλλεται ως εξωτερική πίεση, επιταγή ή εκβιασμός απορρίπτεται και αποβάλλεται από σημαντικό τμήμα της κοινωνίας, ακόμη κι αν είναι κάτι θετικό.
Αυτή είναι και η παγίδα για την επανάσταση, για κάθε επαναστατική πράξη και κάθε επαναστάτη: να συντάσσεσαι μετωπικά με εθνοπατριωτικές ακόμη και αν αυτοαποκαλούνται «επαναστατικές» δυνάμεις (δηλαδή με την εξουσία), για να αντιμετωπίσεις και να ακυρώσεις την εκάστοτε εξουσιαστική εισβολή-επιβολή. Αντίθετα, ανατρεπτικό είναι να αγωνίζεσαι ενάντια και στους έξωθεν και στους έσωθεν εξουσιαστές. (Ας μην ξεχνάμε πώς, υπό διαφορετικές συνθήκες και περιστάσεις, οι ρόλοι αντιστρέφονται: η «καταπιεσμένη/εξαρτημένη» ελίτ γίνεται ιμπεριαλιστική, ενώ οι πρώην «κατακτητές» μετατρέπονται σε «θύματα της επεκτατικής πολιτικής» – π.χ. όπως έχει δείξει η ιστορία και στα καθ’ «ημάς», η αστική τάξη όταν μπορούσε ασκούσε ιμπεριαλιστική πολιτική, ενώ τώρα που είναι αδύναμη πλασάρει την αφήγηση-παραμύθι περί μη επεκτατικότητας και σεβασμού του διεθνούς δικαίου, καταγγέλλοντας τους γείτονες για επεκτατική πολιτική και παραβίαση των διεθνών κανόνων.)
Μια ακόμη σοβαρή παγίδα για την επανάσταση (την οποία επιφέρουν ως αντίκτυπο οι εθνοκεντρικές και συντηρητικού-εξουσιαστικού χαρακτήρα αντιστάσεις απέναντι στις ιμπεριαλιστικές πιέσεις ή σχέσεις ιεραρχίας στη διεθνή γεωπολιτική σκακιέρα) είναι η διάσπαση στο εσωτερικό της κοινωνίας σε αντίπαλα πολιτικά, ιδεολογικά και πολιτισμικά στρατόπεδα. Δηλαδή συγκρούονται δύο κοινωνικές και πολιτισμικές τάσεις: η υπεράσπιση  του παλιού, της παράδοσης, του εθιμοτυπικού, του συντηρητικού και ανελεύθερου, απέναντι στην τάση πολλών ανθρώπων για κοινωνική, πολιτική και πολιτισμική αλλαγή προς ένα προοδευτικό, οικουμενικό, δημοκρατικό, ελεύθερο, μη αυταρχικό-ολοκληρωτικό και καταπιεστικό, πλουραλιστικό, ανεκτικό και ανοικτό μοντέλο για την κοινωνία, τον πολιτισμό και τη συλλογική ταυτότητα.
Βέβαια το πέρασμα του χρόνου δείχνει ότι η δυτική κουλτούρα και η παγκοσμιοποίηση βγαίνουν νικητές σε αυτό το βίαιο-εξουσιαστικό παιχνίδι επικράτησης, τουλάχιστον έως τώρα. Εντούτοις, αντίρροπες δυνάμεις και εξελίξεις καταγράφονται σε διάφορα γεωγραφικά σημεία και χώρους. Ίσως το παιχνίδι δεν έχει κριθεί ακόμη. Αν φύγουμε από τη γραμμική οπτική της ιστορίας, μπορεί να προβλέψουμε ή να περιμένουμε «αντεξελίξεις» και «πισωγυρίσματα». Ή ίσως βιώσουμε και νέες πολιτισμικές μορφές, καθώς επίσης νέα πολιτικά και ιδεολογικά μορφώματα που να ενσωματώνουν λόγους για τον πολιτισμό: πολιτικούς, ιδεολογικούς, θεωρητικούς, φιλοσοφικούς, θρησκευτικούς, ανθρωπολογικούς, ιστορικούς. Που να φέρουν και να αναδεικνύουν δηλαδή μια νέα αντίληψη για την πραγματικότητα και έναν νέο οικουμενικό πολιτισμό, κριτικά διακείμενο απέναντι σε στείρες και στερεοτυπικές διχοτομίες ή αντιθέσεις: τόσο στη «διαφορετικότητα» όσο και στη «διεθνικότητα και παγκοσμιοποίηση», με τη στενόμυαλη ερμηνεία τους που κατά κανόνα κυριαρχεί. Αντλώντας και αξιοποιώντας τα θετικά κάθε οπτικής, ανάλογα με τον περιβάλλον, τη γεωγραφία, την πολιτιστική παράδοση και ταυτότητα λαών, κοινωνιών, πολιτισμών, και ανθρώπων (άρα επιμέρους ομάδων αλλά και ατόμων-προσώπων-προσωπικοτήτων).
Γιατί, η αντίσταση σε οποιαδήποτε μορφή επιβολής και κυριαρχίας μπορεί να είναι θεμιτή, όμως από μόνη της δεν φτάνει. Χρειάζεται για να είναι ανατροπή, να κρατά σαφή απόσταση, να είναι ρητά διαχωρισμένη από κάθε εξουσιαστική, εθνοκεντρική, σκοταδιστική, κρατική και εκμεταλλευτική (οικονομική) εκδοχή και προοπτική. Αντίσταση στον οικονομικό και πολιτισμικό ιμπεριαλισμό, σημαίνει άρνηση του κράτους και του καπιταλισμού, κάθε εξουσίας. Σημαίνει οικουμενική, παγκόσμια επανάσταση, δικαιοσύνη, ισότητα και ελευθερία, αταξική και πνευματική κατάσταση (οικουμενική κοινότητα). Όχι δημιουργία νέων κρατών, κρατιδίων, εθνικισμών, διαχωρισμών, μορφών καταπίεσης και εκμετάλλευσης, μισαλλοδοξίας, ρατσισμού, φασισμού.
Σήμερα, βρισκόμαστε σε μια ιστορική καμπή, μια φάση βαθιάς-ολοκληρωτικής κρίσης και παρακμής όχι μόνο του καπιταλισμού αλλά και του εξουσιαστικού πολιτισμού, όπως αυτός εγγράφεται ιστορικά στις διάφορες παραλλαγές του. Ένας πολιτισμός που συγκροτείται ως νόημα και ως σύμβολο από την ιστορική ταξικότητά του, την εκμετάλλευση και την καταπίεση ανθρώπου από άνθρωπο, και που στον καπιταλισμό εκτραχύνεται και εκτροχιάζεται μέσα από τη θεοποιημένη μεγιστοποίηση του ιδιωτικού κέρδους και τη μεταφυσική-φετιχιστική σχέση του με το χρήμα-εμπόρευμα. Σήμερα λοιπόν οι αντιστάσεις που περιγράψαμε οδηγούνται σε μια αναμενόμενη και αναπόφευκτη σύγκρουση αποφασιστικής σημασίας για την ιστορική αλλαγή. Ορθώνεται μπροστά μας μια διαμάχη ανάμεσα σε δύο συστήματα αντιθετικών κοσμοθεωριών, ιδεών, αξιών, νοοτροπιών, τρόπου και στάση ζωής. Έτσι, έχουμε να κάνουμε με μια πάλη ιδεολογική, και γι’ αυτό «ιδεαλιστική», πνευματική. Από τη μια, ο κόσμος της εκμετάλλευσης-ασυδοσίας, της ανισότητας-ιεραρχίας, της εξουσίας-κυριαρχίας. Από την άλλη, ένας καινούριος, πρωτόγνωρος κόσμος αναδύεται και μορφώνεται: ο κόσμος της αδελφότητας, της οικουμενικότητας-καθολικής κοινότητας – τόσο μεταξύ όλων των ανθρώπων, χωρίς οποιαδήποτε διάκριση και διαχωρισμό, όσο και ανάμεσα στον άνθρωπο και στην οργανική και ανόργανη ύλη. Μια κοσμική κοινότητα με τη φύση και το σύμπαν.