Το έργο «Ο Εχθρός της Τάξης» γράφτηκε σε μια περίοδο κοινωνικών και πολιτικών αναταραχών στη Μεγάλη Βρετανία, κατά τη δεκαετία του 1970, που χαρακτηριζόταν από οικονομική κρίση, υψηλή ανεργία και έντονη κοινωνική δυσαρέσκεια. Στο έργο μια ομάδα έξι μαθητών εξεγείρονται ενάντια στο εκπαιδευτικό σύστημα και την ίδια την κοινωνία. Επιτίθενται σε οτιδήποτε συμβολίζει το σύστημα και σε ό,τι θεωρούν εχθρό τους, όπως το ίδιο το σχολείο. Όντας εξεγερμένοι και αντιρρησίες, αμφισβητούν κάθε μορφή εξουσίας και αποφασίζουν να αυτομορφωθούν, μη περιμένοντας τίποτα απ’ το κρατικό εκπαιδευτικό σύστημα. Αυτό το έργο, όπως είναι λογικό, επιλέγεται συχνά από νεανικούς θιάσους για να εκφράσουν οι νέοι την αντίθεσή τους με το Κράτος και την Εξουσία. Ένας τέτοιος σχολικός θίασος απ’ το Ρέθυμνο δέχτηκε τον Απρίλιο κρατική καταστολή, γιατί θέλησε να ανεβάσει αυτό το έργο. Πέραν του εξοργιστικού να μπουκάρουν αστυνομικοί σε μαθητική παράσταση για έλεγχο μετά από ανώνυμη καταγγελία, έχουμε να πούμε πως η καταστολή του συγκεκριμένου έργου ουσιαστικά ολοκληρώνει την καλλιτεχνική του αξία. Για το λόγο αυτό, τελικά, η Τέχνη δεν μπορεί να κατασταλεί, γιατί η ίδια η καταστολή της δημιουργεί μηνύματα στον κοινωνικό χώρο. Γι’ αυτό, η θεατρική ομάδα του ΕΠΑΛ που ανέβασε την συγκεκριμένη παράσταση έλαβε τιμητική διάκριση από την κριτική επιτροπή του φεστιβάλ για την καλλιτεχνική αρτιότητα, την ελευθερία έκφρασης και την επιλογή του έργου. Με αφορμή, λοιπόν, το παραπάνω περιστατικό, θα παραθέσουμε μερικά κρίσιμα γεγονότα στην ιστορία της καταστολής σε καλλιτεχνικές παραστάσεις (θεάτρου και κινηματογράφου) στον ελλαδικό χώρο.
Κάπου στο μακρινό 1895 ο αστυνομικός διευθυντής Αθηνών-Πειραιώς, Δημήτριος Μπαϊρακτάρης, εξέδωσε μια εντολή για λογοκρισία θεατρικών έργων. Ανέθεσε σ’ έναν καθηγητή, τον Γεώργιο Μιστριώτη, και σ’ έναν Γενικό Γραμματέα του υπουργείου Εκκλησιαστικών, τον Ι. Καλοστύπη, να ελέγχουν το περιεχόμενο θεατρικών έργων, με σκοπό την αποτροπή παραστάσεων που θεωρούνταν «ανήθικες ή επικίνδυνες» για το Κράτος. Αυτή ήταν η πρώτη προσπάθεια αστυνομικής λογοκρισίας στον λεγόμενο πολιτιστικό χώρο. Από τότε κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι της λογοκρισίας. Κατά την περίοδο της Κατοχής (1941-1944) αλλά και την μετεμφυλιακή περίοδο, υπήρξαν πολλές περιπτώσεις όπου θεατρικές παραστάσεις παρακολουθούνταν από τις αρχές για πιθανό «αντεθνικό» ή «κομμουνιστικό» περιεχόμενο, με αποτέλεσμα πολλές παραστάσεις να τροποποιούνται ή να ακυρώνονται υπό την καταστολή της αστυνομίας.
Κατά τη διάρκεια της Χούντας, η αστυνομική καταστολή και η λογοκρισία στον πολιτιστικό χώρο, συμπεριλαμβανομένων θεάτρων και κινηματογράφων, ήταν συστηματικές και εκτεταμένες. Εκτός απ’ την γνωστή διάλυση της συναυλίας των Rolling Stone που είναι ευρύτερα γνωστή, υπάρχουν και πολλές άλλες αναφορές διακοπής παραστάσεων, άλλα κυρίως προληπτικής λογοκρισίας. Η δικτατορία επέβαλε αυστηρό έλεγχο σε κάθε μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης, καθώς θεωρούσε τον πολιτισμό πιθανή πηγή «αντεθνικών» ή «κομμουνιστικών» ιδεών. Παραστάσεις και προβολές ταινιών υπόκειντο σε προληπτική λογοκρισία, ενώ ήταν συχνές οι περιπτώσεις αστυνομικών εφόδων σε θέατρα και απαγόρευσης παραστάσεων. Πολλά θεατρικά έργα, ιδιαίτερα αυτά με κοινωνικό ή πολιτικό περιεχόμενο, όπως αρχαίες τραγωδίες (π.χ. «Προμηθέας Δεσμώτης» του Αισχύλου) ή σύγχρονα έργα, απαγορεύτηκαν ή λογοκρίθηκαν. Παρομοίως, ταινίες με «ανατρεπτικό» περιεχόμενο, όπως το «Ζ» του Κώστα Γαβρά, δεν προβλήθηκαν ποτέ επίσημα. Ηθοποιοί, σκηνοθέτες και συγγραφείς παρακολουθούνταν από την αστυνομία. Πολλοί, όπως ο Μάνος Κατράκης και ο Θανάσης Βέγγος, φυλακίστηκαν ή εξορίστηκαν λόγω των πολιτικών τους πεποιθήσεων ή της καλλιτεχνικής τους δράσης. Ενδεικτικά αναφέρουμε, ότι λίγο μετά το πραξικόπημα, η παράσταση του έργου «Ο Φιλοκτήτης» του Σοφοκλή από το Εθνικό Θέατρο απαγορεύτηκε, καθώς το καθεστώς θεώρησε ότι το έργο προωθούσε αντιστασιακές ιδέες. Η λογοκρισία επεκτεινόταν ακόμα και σε κλασικά έργα, αν το περιεχόμενό τους μπορούσε να ερμηνευθεί απ’ το Κράτος ως κριτική στην εξουσία. Το 1970, το έργο «Ο Καραγκιόζης και οι Βουλευτές» του θεάτρου σκιών του Ευγένιου Σπαθάρη, απαγορεύτηκε, καθώς θεωρήθηκε ότι σατίριζε το καθεστώς. Οι αρχές παρακολουθούσαν παραστάσεις για να διασφαλίσουν ότι δεν υπήρχαν «απαγορευμένες» αναφορές ή αυτοσχεδιασμοί. Σε περιπτώσεις όπου υποψιάζονταν αντιστασιακή δραστηριότητα, μπορούσαν να διακόψουν παραστάσεις ή να συλλάβουν καλλιτέχνες και θεατές.
Ένα παράδειγμα είναι η δίωξη του θιάσου του Λεωνίδα Τριβιζά, ο οποίος το 1968 παρουσίαζε έργα με έμμεση κριτική στο καθεστώς της Χούντας. Οι παραστάσεις του παρακολουθούνταν στενά, και τελικά ο ίδιος συνελήφθη.
Στον κινηματογράφο, η λογοκρισία ήταν ακόμα πιο αυστηρή. Οι κινηματογράφοι υπόκειντο σε ελέγχους, και οι ιδιοκτήτες έπρεπε να υποβάλλουν τις ταινίες για έγκριση πριν από την προβολή. Υπήρξαν περιπτώσεις όπου η αστυνομία εισέβαλε σε κινηματογράφους για να ελέγξει το κοινό, ιδιαίτερα αν υπήρχαν πληροφορίες για προβολές «απαγορευμένων» ταινιών ή για συγκεντρώσεις αντιστασιακών. Το 1967, η Ελένη Βλάχου, γνωστή εκδότρια και ηθοποιός, συμμετείχε σε παράσταση του έργου «Το Πανηγύρι» του Δημήτρη Ψαθά στο θέατρο Κοτοπούλη. Το έργο, μια κωμωδία με πολιτική σάτιρα, θεωρήθηκε από το καθεστώς ότι περιείχε έμμεσες αναφορές κατά της Χούντας. Η παράσταση τελικά λογοκρίθηκε, και η Βλάχου αντιμετώπισε συνέπειες, συμπεριλαμβανομένης της εξορίας της.
Και ας κάνουμε ένα άλμα στο κοντινό μας παρελθόν. Τον Οκτώβριο 2019, η αστυνομία μπούκαρε σε δύο κινηματογράφους στην Αθήνα (στα Village στο εμπορικό κέντρο Mall στο Μαρούσι και στον κινηματογράφο «Αελλώ» στην Κυψέλη) κατόπιν καταγγελιών για παρουσία ανηλίκων σε προβολές της ταινίας «Joker», η οποία είχε χαρακτηριστεί ακατάλληλη για κάτω των 18 ετών. Οι καταγγελίες προήλθαν από δύο γυναίκες που δήλωσαν υπάλληλοι του υπουργείου Πολιτισμού. Oι αστυνομικοί διέκοψαν την προβολή, έλεγξαν ταυτότητες, απομάκρυναν τους ανήλικους και τους παρέδωσαν στους γονείς τους, ενώ οδήγησαν τους υπευθύνους των κινηματογράφων σε αστυνομικά τμήματα.
Μεταφερόμαστε στον χειμώνα του 2021, όπου υπήρχε το κυνήγι των ανεμβολίαστων και σ’ αυτό το πλαίσιο εφαρμόστηκε η απαγόρευση της εισόδου τους από τις αίθουσες. Σ’ αυτό το πλαίσιο, δεν απαγορεύτηκαν οι παραστάσεις αλλά οι θεατές. Εκείνο τον χειμώνα, οι μπάτσοι δεν χρειαζόταν να μπουκάρουν σε θέατρα για να ψάξουν, γιατί η καταστολή είχε ήδη γίνει από πριν. Στον παραλογισμό να παίζονται έργα ριζοσπαστών θεατρικών συγγραφέων, σε χώρους όπου τηρείται καθεστώς Απαρτχάιντ, συνέβαλαν πολλοί «προοδευτικοί» που σήμερα είναι αντίθετοι με την παρουσία της αστυνομίας σε θέατρα.
Και με ένα άλλο μικρό άλμα ερχόμαστε στο σήμερα. Στις 10 Απριλίου το 2025, τρεις αστυνομικοί, μετά από ανώνυμη καταγγελία για «αντεθνικό περιεχόμενο», μπούκαραν σε θεατρική παράσταση του 1ου ΕΠΑΛ Ρεθύμνου που γινόταν στα πλαίσια του 1ο Πανελλήνιο Μαθητικού Φεστιβάλ Θεάτρου στην Ιεράπετρα. Οι μαθητές ανέβαζαν το θεατρικό έργο «Ο Εχθρός της Τάξης» του Νάιτζελ Γουίλιαμς και σε μια σκηνή του έργου μια μαθήτρια ηθοποιός πετά στο πάτωμα μια γιρλάντα με ελληνικά σημαιάκια λέγοντας «τα σημαιάκια δεν κρύβουν την μπόχα». Τρεις οπλισμένοι αστυνομικοί μπούκαραν στον χώρο της παράστασης και αφού αποδοκιμάστηκαν από καθηγητές και κοινό «ησύχασαν» ότι η σκηνή ήταν μέρος της θεατρικής παράστασης, κατέγραψαν τα στοιχεία της υπεύθυνης εκπαιδευτικού και αποχώρησαν. Βέβαια, για «άγνωστο» λόγο, το βίντεο της παράστασης, που μεταδιδόταν ζωντανά στο YouTube, αφαιρέθηκε λίγο αργότερα από την πλατφόρμα του φεστιβάλ.
Πίσω από την μάσκα, ότι «η αστυνομία ενήργησε βάσει πρωτοκόλλου», βρίσκεται ο νοικοκυραίος, το Κράτος και η Εξουσία που απεχθάνεται και λειτουργεί κατασταλτικά σε οτιδήποτε τολμάει να εκφραστεί αντίθετα και να αμφισβητήσει την κυριαρχία. Βρίσκεται ο ίδιος «ο Εχθρός της Τάξης». Η τέχνη μπορεί να απελευθερώνει και να πηγαίνει νου και πνεύμα μπροστά, να εμπνέει αποτελεσματικά σε σκέψη και πράξη προς έναν κόσμο απαλλαγμένο από κάθε λογής Εξουσία. Γι’ αυτό, πάντα βρισκόταν στο στόχαστρο και πάντα, ακόμα και η καταστολή της ήταν όχι μόνο αναποτελεσματική αλλά δημιουργούσε κοινωνικά απελευθερωτικά νοήματα.
Ανυπόλυτος
Δημοσιεύθηκε στην ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ.259, Μάιος 2025
